کاظم کیائی فر عضو محترم گروه ادبیات فارسی موسسه
در برخی دوره های تاریخی هر منطقه، شخصیتی آیینه ی تمام نمای جامعه ی خویش می شود و زبان گویای فرهنگ ، سنت ها ، رسوم وآداب ، شیوه ی زندگی حتی خرافه پرستی ها و پرده دری ها و هرزه درایی ها وحکایت ها وشکایت های مردم خود می شود .
این زبان گرچه لزوما ، همیشه در شعر ونثر متجلی نمی گردد ، اما اغلب چنین می شود .
قلم گویا وزنده ی یک نویسنده ویا شعر هنر مندانه وجامع نگر یک شاعر ، تصویر گر آرمان هاودردها وکاستی ها ودل مشغولی ها ، تزویر ها ودورنگی ها وبالا خره تمام نا بسامانی های محیط خود می گردد ؛ البته این سخن بدان معنا نیست که روزنه ی دید چنین شخصیت هایی ، صرفا معطوف به نقطه های سیاه زندگی مردم خویش است اما چون شادی های اندک وهر از گاه مردم ، از بوته ی حزن واندوه ، یعنی از محیطی سر به در می آورد که تداومی بر آن شادی ها نمی توان متصور بود ، به سرعت رنگ می بازد وگرد کدورت وغم به خود می گیرد.
مرحوم ناهیدی به واقع چنین جلوه گاهی می شود تا آنجا که آشکارا ، درخواست بدسگالان را مطرح می کند که گوش بر پند و نصحت او بسته ؛ طالب مدح خود می شوند . او در یک رباعی ، آنان را چنین پند می دهد :
با چشم خرد نظر نما جانب گور
بین شاه و گدا شده چسان همدم مور 1
رستم منشان نگر چسان با خواری
در کنج لحد ز جیش موران مقهور
و به دنبال آن در خواست یادشده را مطرح می کند:
(ناهید ) زپند تو جهان بیزارند
زیرا همه شعرهای ماتم دارند 2
تعریف نما زبد سگالان لختی
کامروز همه طالب آن اشعارند
استاد گرانقدر بنده ، جناب دکترسنگری، در مقدمه ی موجز وپر مایه ای که بر کلیات مرحوم ناهیدی نگاشته اند – کتاب ارزشمندی که به همت والای استاد فقید ، محمد علی امام ومرحوم زنده یاد ، سید حسین حجازی وتلاش خستگی ناپذیر استاد محمد حسین حکمت فر ، فراهم آمده است – مرحوم ناهیدی را « نسیم شمال دزفول » نامیده اند. این نام گذاری با توجه به جنبه ها یی که استاد ذکر می کنند ار جمله : طنز گزنده ،صراحت لهجه ،بیان ضعف های اجتماعی و … کاملا درست به نظر می رسد اما اگر به این نکته توجه کنیم که غالب عنایت سید اشرف الدین حسینی معطوف به مسایل سیاسی است ؛ شاید بپذیریم که حیطه ی نظرگاه مرحوم ناهیدی با نسیم شمال متفاوت است ضمن این که دایره ی دید مرحوم ناهیدی جغرافیای محدود تری را که بیشتر دزفول و حوالی آن است ، در بر می گیرد.
بی آنکه بخواهیم مرحوم ناهیدی را فراتر از آنچه که هست ؛ معرفی کنیم ؛باید اذعان کرد که قریحه ی روان وطبع توانا وخصوصا بدیهه گویی های ایشان-آنچنانکه نزدیکان او از آن یاد می کنند- بیانگر تسلط کافی و استعداد خدادادی اوست . در این مورد افراد قابل اعتمادی وجو د دارند از جمله استاد فرزانه ،جناب «محقق» نقل می کنند که در یکی از مراسم شبیه خوانی ماه محرم ، در باره ی شهادت طفلان مسلم ، مردم به شدت تحت تاثیر قرار می گیرندوبه گریه می افتندومرحوم ناهیدی که در صحنه ی نمایش ودر شمار بازیگران است متوجه این نکته می شوددرپاسخ یکی از بازیگران که دستی به کمر او می زند ومی گوید:
(( چرا قاتل سر طفلا ن بریدی ؟ )) 3
و مرحوم ناهیدی ، فی البداهه ، برای تغییرآن فضای حزن آ لود و مذاق تلخ مردم بلا فاصله مصراع عوض می کند ومی گوید :
(( خدا نُوْنتَ بُرا ، قَدْمَ بُریدی ))
ودر جای دیگر ، وقتی که یکی از بازیگران تعزیه ، در خطاب به حاکم ، این مصراع را می خواند که :
« مَکُش حاکُم لَکَنْتی سی دو بَچَه » 4
مرحوم ناهیدی بلا فاصله می خواند :
« مَگو حاکُم بگو اَوْ مالِ دَچَه »
به نظر می رسد آنچه بیش از هر موضوع دیگری در ذهن وزبان زنده یاد ناهیدی تمرکز ایجاد کرده وایجاد خلجان ودغدغه می کند ، فقر افسار گسیخته ومسکنت دامنگیری است که تاب از همه بریده است وماحصل غالب سروده های او هم به نوعی ، به همین موضوع مرتبط می شود. گله ها و شکایت های ایشان هم بیش تر متوجه همین موضوع است و در نهایت ، این بد بختی و بیچارگی ، منتسب به بخت و تقدیر می شود :
بَختُمُون هَمْ بیسَه کَم کَم نا تِلِنْگ
بونِ رِسْقُم یَکِتَه کُلْ بیِسَه بِنْگْ 5
قُشَّمون خوبْ قَدْشَه بَسَه تِنْگ وفِنْگْ
سازِ روزیمونْ تَمُومْ اُفْتیدْ اَرِنگ
تُمْبَکْمْ کُتْ کُتْ بِیِسْ پِی یَه پِلِنْگْ
اِنْجِنیدَه روزِگار یَهُو دِلُم
لِفْکِنِیدَه قُشَه قَدْ لارُم مِلُم
تَشْ گرفت واویلا آسارِی دِلُم
کور بِیِسْ اَیْ غَم تو میری قَل بِلُم
خَوردَه سَر پِسونَکَ رِسقِ مو دِنْگْ
این گله گذاری از بخت ، گاه به تخت می کشد ؛ به عرش ؛ عرش الهی ؛ اما زبان این گله ، گر چه گاهی تیز وگستاخانه به نظر می رسد ؛ صفا و نزدیکی زبان همان چوپان مولا نا را دارد که ؛ « جایک دوست را می روبد » و « پایک اورا می مالد » اما در اینجا چون دهان دوزی را نمی بیند ؛ جسارت می کند و زبان به اعتراضی ملتمسانه می گشاید :
کََلافی بَختمون خوب بِیسَه وَم رُچْ
نَه بینُم چی اَ هیچ کس غِیر گُرمُچ ۶
دِ لِم اَ دک دیوار بخُورَه بُچْ
سی جون کَندن مَرِی رِختنمَه می قُچْ
دَسُم اَ پیل پَتی پامون اَ پوزار
کنیم شُو تا سحر گُسْنی کلافه
سحر تا شُو دِهِیم جَر بِیخِ نافَه
خَوشِت اُومه خدا مَر اَی قیافه
وَنُم هر چی دو ریْکَه سی تو بافَه
دل ناشتا بْگُوی حِیل پاتَه وَر دار
مگر تینا بریدمَه مُو،اَزت مُو
مِلا کونْتَ بْوَنی دُمام زَنِنْ هُو
دِ آروم گِر کُتی اَنَه مو پی دو
بُوُم لِیوَه زَنُم اَ دَسِ تو کُو
چِتَه پا جُونُمونْ وَنْدِیَه اُوار
نِشین یَه جا مِلا کُونْتَ نِهیب دِه
مکن دُورشُون اَ رو عرش پِی تِکِ نِه
نَه مِی شَرِ هِلِی لِکْمُون نَه مِی دِه
رُوُم هر جا بْگُوی اُولا تِرِکْ جِه
نه سِنجَر نه شُهُون جامَه نه بُنْوار
اَباغِت جَدُموُن زَنْدْ یَه گَنُم گَمْ
خُوتُ و جِبریلِ و میکالِت هَمُو دَم
پِلِنگِ تَسْ پَسِ گردِن آدم
گِرُفتی تا خُوشُ و زُوْنََشه پی هم
اَ تَه باغ لُختُ و جِک بِسِّی بِه کُوسار…
تیام جوُنُم بَدی اَزْمون چِه دیدی
کِه گوتَه اَ قَدِ گُو ومْ گُشیدی
سی دَمْ تَقَت مُونَه اَر آفریدی
اَ دَرْ خُونَت اَ چه نونْمَه بُریدی
اَ سَر تیری بَتَر بِیْسُمَه اَلْوار
مرحوم ناهیدی در پایان تمام چنین شعر هایی ؛ مخلصانه و ملتمسانه اظهار بندگی می کند اما این اظهار بندگی ،نه به رنگ کلام عابدانی است که با معبود خود ، مسافت ها فاصله دارند بلکه از لون شکوه ی عاشقانی است که به زبان ویژه ی خویش ،ستم محبوب را عین عنایت او می دانند ومصداق سخن مولا نا هستند آنجا که می گوید :
نالم و ترسم که او باور کند
وز کرم آن جور را کمتر کند 7
آیا در این ابیات پایانی مسمط پر از شکایت یادشده چنین احساس ترد وظریفی ادراک نمی شود ؟
غلط کُردُم خدا بیسُم پَشیمون
اگرچی بِدِهی یا نَم دِهیمون
دُومات دُووِیْم اَهَر کولا بَریمون
دِگَه ماسْ نَمْ گُوویم اَر سِفت زَنیمون
رُویم هر جا گُوی اَیْچُون تو وَر دار
چنین گله گذاریها و شکایت هایی را کفریه نامیدن ، ظلم آشکار است به شاعر زیرا همچنان که اشاره شد ، هر فکر سالمی با شنیدن چنین زبان حالی ، بنده ای را می بیند که صفای وجودش ، او را به شدت به خدای خود نزدیک کرده ، به یک مصاحبت و مکاشفت مشفقانه و مخلصانه ی نزدیک نشانده است ؛ البته باید اذعان کرد که مرحوم ملا محمد تقی همچون بسیاری از اسلاف بزرگ خود ، ضمن این ابیات شکایت گونه ، دغدغه های فکری خود را هم را بیان می کند و به یک تعبیر ، می توان گفت ، ناهیدی را باید در شمار آن دسته ی معدود از شاعرانی به حساب آورد که در این باب ، صراحت لهجه ورک گویی را قربانی پرده پوشی های مصلحت جویانه ای که گاه سر در زیر پوشش تزویر ودورویی دارد ، نمی کند .
استاد ، دکتر سنگری ، شعر ناهیدی را آیینه ی تمام نمای فرهنگ و رسوم و باورهای مردم دزفول در بیش از نیم قرن گذشته ی دزفول می دانند واین ، نظر بسیار درستی است چرا که از لابلای همین اندک شعرهای مانده ودیوان شده ی او ، می توان گره از بسیاری راز ورمز های اعتقادی ، سنتی وعادتی مردم گشود ؛ از تسلط خوانین و به اصطلاح نجبا واشراف گرفته تا گفتگوهای مجالس ومحافل ودلخو شی ها و نا خوشی های مردم و جناح بندی های سیاسی – که به نظر می رسد مرحوم ناهیدی چندان راغب ومایل به ورود در آن نبوده است – و اشارات او به مسایل بسیاری از این دست ، موید نظر استاد سنگری در مورد یاد شده است . اما آنچه که در این جا نباید از نظر دور بماند ، روانی طبع و توان بالای ناهیدی در استفاده از ظرافت های شاعرانه است .دقت در این بیت ، ما را متوجه می کندکه ایشان با استفاده ازدو تشبیه ساده وزیبا،چه مضمون بدیع وزیبایی آفریده است:
« تِیَم چی طاقِ نُمْبُول شیشَه اَی غم
سرِ دیگ دِلُم یَهو چُرِسَّه »۸
یا در بیت زیر ، با تعبیری تازه ، « نرگس » را مست وخمار خویش می بیند :
« اَ بو خودش دِ تو بین نرگسَه بیسَ خمار
بهار ، کُلِّ درختانَ داسْ کت و شلوار »۹
ویا بند عاشقانه ی زیر که سرشار از لطافت های شاعرانه است :
به خدا چَغْزَ بِرازَ مُنُو او پی یَکُ و دو
نِسَّ کُنجی سر جا نُکْ به نُکُُُو لُو قَدِ لُو 10
قَپْ زَنُم کَچَشَ بازُم لِفِ گُو یَک دُو سُو
دَس بِگَردِن کَشَریم پِلْتی کنُیم پی یَکْ خُو
رَ کُنَ پی تِکِ مِرزِنْگْ اَ دِلُم دُنْبُلُمَ
اشاره شد که ناهیدی،چندان رغبتی به مسایل سیاسی ندارد ، این که از سر عافیت طلبی چنین می کند یا واقعا علاقه ای به چنین مسایلی ندارد ، نکته ی قابل تاملی است که شاید کفه ی نظر اول را ، سنگین تر می کند چرا که شدت زندگی وتنگی معیشت در روزگار او ، چنان است که به قول سعدی :
هر کس به چنین روز ، کناری گیرد
وز دامن عافیت حصاری گیرد ۱۱
چنین است که حتی اشارات سیاسی مرحوم ناهیدی ، سر انجام به گله و شکایت از روزگار ودر نهایت به بخت وتقدیر و به کار خدا ختم می شود. مثلا در رویکردی که به ملی شدن نفت دارد ، چنین می آورد :
نَکوردُم مَر مُو سِیتون نفتَ ملی
نَتُوْرنیدم مگر رِندونِ لُولی 12
نَکوردُم سُوز مگر لُورُ و سَبیلی
مُو وَرْتون رَحْم کُنُم کُلْتون دُو پِلّی
بَری صاف دِشْمِنَه بالا اَ پِلّا
چِتونَه مینِ هر شَرِی دو دَسَه
یکی طُوری یکی پِلّی بِرَخْسَه
یکی بین اِنگِریزی آسَه آسَه
چِه قِرْنی زیرِ کِلْ هر کس بِماسَه
که تا تُونَش یواش پی زورِ پیلا
همچنانکه استاد سنگری ، به درستی اشاره کرده اند ، مرحوم ناهیدی گویشور شعر محلی است ودر سروده های فارسی او ، آن برجستگی دیده نمی شود اما این عدم بر جستگی ناشی از ناتوانی او در این زمینه نیست بلکه ناشی از این است که ایشان هیچگاه به صورت جدی به شعر فارسی نپرداخته است واکثر اشعار فارسی او یا درخواستی است یا در پاسخ اشعاری است که برای او فرستاده شده است که مسلما جنبه ی کوششی دارد و باز گو کننده ی زبان دل او نیست ؛ با این وجود جوهر شاعری و توان شاعرانه ی او را در همین اشعار هم ، بعینه و آشکارا می توان شاهد بود مثلا در یکی از مسمط های خود می سراید:
شبی به محفل جانان تو گر قدم بزنی
بری زجان همگی ره سوی عدم بزنی ۱۳
کسوف شمس شود چون زحسن دم بزنی
بهم خورد صف محشر اگر به هم بزنی
ز روی قهر نگارا صفوف مژگان را
زپیچ و تاب سر زلف تو به پیچم و تاب
تو آفتاب جمالی چو آفتاب بتاب
بکن زجعد رسا نور شمس را نقاب
چوشمس ساززچهر ملیح دور حجاب
که خلق یکسره بینند صنع یزدان را
و یا در مقدمه ی مخمسی در مدح پیامبر اکرم ( ص) می سراید :
این تازه نسیمی که وزد پیک بهار است
بهمن به جلو خود زعقب یکه سوار است ۱۴
تا یار تو را یار جهانت همه یار است
با یار شب تار همه رشک تتار است
بی یار بود باغ و چمن عالم برزخ
به هر صورت باید اذعان کرد که مرحوم ناهیدی منبع بسیار ارزشمندی از لغات ،ترکیبات
کنایات واستعارات ومجاز ها وپرداخت های مختلف از واژگان به یادگار گذاشته است که این حقیر همراه با دوست گران قدرم ، استاد حقیقی در حد بضاعت علمی خود، توانسته ایم
در حدود یک کتاب متوسط ، تنها از کنایات به کار رفته در آثار شاعران محلی را جمع آوری نماییم که بخش اعظم این کنایات ، از کلیات مرحوم ناهیدی استخراج شده است علاوه بر آن اشارات او به باورها ، رسوم و آداب و محافل انس مردم ، نوع سلوک ومعاشرت ها ، مشکلا ت ؛دغدغه های آنان و چگونگی معیشت مردم وبه طور کلی مردم شناسی جامعه ی نسبتا بسته ی زمان شاعر ، انسان در خور مطالعه و شایسته ای را مجسم می کند که باید ، شایستگانی جامع نگر ومنصف با توجه به تمامی جنبه های درون زمانی وبرون زمانی در نقد کار او بکوشند . برداشتن هر گامی در چنین راه هایی مسلما یاری رساندن به فرهنگ پر بار سرزمین ما خواهد بو د/.
———————————————————————-
ماخذ
۱ـ دیوان ناهیدی / گردآوری عالمشاه ص ۲۴
۲ـ همان ص ۲۴
۳ و ۴ ـ ابیات یاد شده از قول استاد محقق نقل شده است
۵ ـ دیوان ناهیدی گردآوری عالمشاه ص ۴۸
۶ـ دیوان ناهیدی / به کوشش محمد علی امام و … ص ۲۳۴
۷ ـ بیت از مثنوی مولوی
۸ـ دیوان ناهیدی به کوشش محمد علی امام و … ص ۵۴
۹ ـ همان ص ۲۵
۱۰ ـ همان ص ۵۴
۱۱ ـ بیت از سعدی
۱۲ ـ دیوان ناهیدی گرد آوری عالمشاه ص ۵۸
۱۳ ـ همان ص ۱۰۵
۱۴ ـ همان ص ۹